Από την Άννα Γριμάνη
Μια σύγχρονη Ελληνίδα με εντυπωσιακές περγαμηνές, προσωπική ευγένεια, πάθος για την επιστήμη της, αγάπη για την Ελλάδα και λαμπρή καριέρα στο εξωτερικό διευθύνει τις έρευνες σχετικά με το μέλλον της εργασίας στο Πανεπιστήμιο Geneva Graduate Institute και διδάσκει στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα για τις παγκόσμιες ανισότητες. Είναι μέντορας νεοφυών επιχειρήσεων και σύμβουλος στο Ερευνητικό Ινστιτούτο για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη των Ηνωμένων Εθνών
(UNRISD) και την Πλατφόρμα Έρευνας και Πολιτικής TASC-Future of Work που έχει ιδρυθεί από την ελβετική κυβέρνηση. Η Μαρίλη Μέξη, ειδική σύμβουλος της Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας
σε θέματα εργασίας, ψηφιακής οικονομίας και κοινωνικού κράτους, μιλά αποκλειστικά στο WIBS.
Καθότι μέντορας στο αρχαιότερο και μεγαλύτερο innovation incubator της Ελβετίας με έδρα τη Γενεύη, μάς δίνετε τα χαρακτηριστικά του ελβετικού «οικοσυστήματος καινοτομίας»;
Το ελβετικό οικοσύστημα καινοτομίας σχηματίζει ένα ευέλικτο πλαίσιο το οποίο επιτρέπει σε ερευνητές από καινοτόμες εταιρείες και πανεπιστήμια να εργαστούν από κοινού για την ανάπτυξη νέων εμπορεύσιμων προϊόντων και υπηρεσιών. Η Ελβετία έχει διεθνώς κορυφαίες επιδόσεις σε σχέση με τον δείκτη «ερευνητική συνεργασία μεταξύ Βιομηχανίας και Πανεπιστημίων». Όλα αυτά δεν είναι τυχαία, αλλά αποτέλεσμα στρατηγικής επιλογής. Λόγω της σχετικής έλλειψης φυσικών πόρων, η Ελβετία -μικρή χώρα πληθυσμιακά, όπως η Ελλάδα- επέλεξε να επικεντρωθεί στην έρευνα και την ανάπτυξη. Τα αποτελέσματα είναι απτά. Ο Παγκόσμιος Δείκτης Καινοτομίας 2021 (WIPO) κατατάσσει την Ελβετία ως την πιο καινοτόμο οικονομία του κόσμου μπροστά από τη Σουηδία και τις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο και τη Νότια Κορέα. Η Ελβετία βρίσκεται στην κορυφή αυτής της λίστας για 11η συνεχόμενη φορά.
Ποιο είναι το πλαίσιο και οι τάσεις που διέπει τις start-up εταιρείες στην Ελβετία;
Το πλαίσιο που διέπει το οικοσύστημα νεοφυών επιχειρήσεων στηρίζεται σε δύο πυλώνες: από τη μια, στη διεθνοποίηση των νεοφυών επιχειρήσεων -δίνονται κίνητρα και υποστήριξη ώστε να διευκολυνθεί η πρόσβασή τους σε ξένες αγορές. Ταυτόχρονα, δίνεται έμφαση σε εθνικό επίπεδο στην αξιοποίηση συνεργειών με τα περιφερειακά συστήματα καινοτομίας, καθώς και τα τοπικά σημεία επαφής για τις επιχειρήσεις. Ως αποτέλεσμα η Ελβετία διαθέτει –συγκριτικά με τις μεγαλύτερες γεωγραφικά χώρες με τις οποίες γειτνιάζει – τις περισσότερες νεοφυείς επιχειρήσεις κατά κεφαλήν. Επίσης, η επίδοση της χώρας με βάση τον δείκτη unicorn density είναι 6 φορές μεγαλύτερη από ό,τι στη Γαλλία. Μεγάλη δυναμική παρουσιάζει το πεδίο «Femtech», δηλαδή η τεχνολογία που είναι προσανατολισμένη στις ανάγκες των γυναικών, η αξία του οποίου ανήλθε στα 22 δις δολάρια το 2020 κι αναπτύσσεται συνεχώς. Στην Ελβετία ξεχωρίζουν ιδιαίτερα επιχειρήσεις FemTech που ειδικεύονται στη μακροζωία. Υλοποιούνται στοχευμένα προγράμματα τα οποία παρέχουν υποστήριξη σε γυναίκες-επικεφαλής femtech startups, ενώ έχει δημιουργηθεί μια Χάρτα όπου παρουσιάζεται όλο το οικοσύστημα των Swiss Female Founders, προσδίδοντας ορατότητα στα βέλτιστα γυναικεία πρότυπα. Η συμβολή των FemTech startups στη διαμόρφωση μιας πιο γυναικο-κεντρικής επιχειρηματικότητας αναμένεται να είναι καθοριστική για το μέλλον της εργασίας. Συνολικά, από το πεδίο της γυναικείας ενδυνάμωσης μέχρι τον οικονομικό γραμματισμό οι νεοφυείς επιχειρήσεις προσφέρουν σήμερα λύσεις σε ζητήματα όπου το κοινωνικό κράτος και η δημόσια πολιτική είτε αποτυγχάνουν είτε υστερούν, γι’ αυτό κι είναι καλό οι policy-makers να παρακολουθούν και να συνεργάζονται με τη νεοφυή επιχειρηματική κοινότητα ώστε να χτίζονται συμπληρωματικότητες.
Ως επιστήμονας μελετάτε τις σύγχρονες τάσεις για τον νέο ρόλο των επιχειρήσεων και το purpose-driven επιχειρείν σε συνάρτηση με το sustainable financing /ESG – ε. Μιλήστε μας για τη διάσταση αυτή. Πώς διαμορφώνεται το μέλλον της εργασίας;
Γίνεται συχνά λόγος ότι διάγουμε την εποχή των μεγάλων μετασχηματισμών. Δεν είναι ακριβώς έτσι. Είμαστε στην οριογραμμή. Παρακολουθούμε να διαγράφεται το εν προόδω ολόγραμμα μιας εποχής που δεν είναι-πια, και ταυτόχρονα μιας νέας που δεν είναι-ακόμη. Στο πέρασμα, λοιπόν, από τη μεθοριακότητα στον τελικό μετασχηματισμό τα κράτη και κυρίως οι επιχειρήσεις καλούνται να επαναπροσδιορίσουν το ρόλο και την αποστολή τους στη βάση ενός διπόλου: Βιωσιμότητα και Σκοπός. Το δίπολο αυτό ανασυντάσσει ριζικά τα επιχειρηματικά μοντέλα και το μέλλον της εργασίας. Σε πρόσφατη συζήτηση που είχα στο Φόρουμ των Δελφών με τον Philip Hildebrand, πρώην Κεντρικό Τραπεζίτη της Ελβετίας και Αντιπρόεδρο της BlackRock, του μεγαλύτερου fund διεθνώς, εκτιμήθηκε ότι σε αυτό το ρευστό οικονομικό περιβάλλον οι περισσότεροι επενδυτές θα κινηθούν προς μια αυστηρότερη αξιολόγηση των ζητημάτων ESG. Επίσης, σε πρόσφατη μελέτη που πραγματοποιήθηκε από το World Economic Forum, στην οποία συμμετείχα, διαπιστώνεται ότι οι μεγάλες επιχειρήσεις σήμερα ενστερνίζονται την ανάγκη για την υλοποίηση από τη διεθνή κοινότητα πιο δεσμευτικών εταιρικών κανόνων για την προώθηση της βιωσιμότητας στις παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες. Το αξιοσημείωτο είναι ότι η τάση προς περισσότερη βιωσιμότητα εκτυλίσσεται παράλληλα με την ανάγκη για νέα εργασιακά πρότυπα. Εκτιμώ ότι έχουμε ήδη μπει στην εποχή της «Μετα-Εργασίας» -αλλά δεν μεταφράζεται με post-scarcity θεωρήσεις περί του τέλους της εργασίας, όπως συζητούσαμε στο παρελθόν. Θα συνεχίσουμε να εργαζόμαστε, αλλά διαφορετικά.
Να πούμε τι είναι το ‹›διαφορετικά’’;
Στο μέλλον όλο και περισσότερο θα πυκνώνουν τα αιτήματα για εργασιακές συνθήκες που συμβάλλουν στην ανάπτυξη ευτυχίας στο χώρο εργασίας, καθώς και για ένα νέο πρότυπο εργασίας εστιασμένης στον Σκοπό και στην ουσία (meaningful work). Δείτε το φαινόμενο της «Μεγάλης Παραίτησης» στις ΗΠΑ – εκατομμύρια εργαζόμενοι αναθεωρούν το πόσο είναι διατεθειμένοι να εργάζονται με εξοντωτικούς ρυθμούς. Το βλέπουμε και στην Ελλάδα, στους κλάδους του τουρισμού και του επισιτισμού. Meaningful work σημαίνει εργασία, η οποία παρέχει ασφάλεια, δηλαδή αξιοπρεπή και ποιοτική απασχόληση, αλλά ταυτόχρονα δίνει στον εργαζόμενο τη δυνατότητα να αξιοποιήσει τις ικανότητές του, διατηρώντας την ανεξαρτησία και την αυτονομία του. Σε αυτό το πλαίσιο, το παλιό δίπολο «Ευελιξία και ασφάλεια» αντικαθίσταται από το νέο «Αυτονομία και ασφάλεια». Οι εταιρείες που θα θελήσουν να διασφαλίσουν «Αυτονομία και Ασφάλεια» θα χρειαστεί να αξιοποιήσουν νέους συντελεστές εκτίμησης job performance και να ανασχεδιάσουν τα μοντέλα οργάνωσης της εργασίας και παροχής κινήτρων, ώστε ο εργαζόμενος να μπορεί να συν-αποφασίζει ως προς το χρόνο-τόπο-μέσο εκτέλεσης των καθηκόντων. Θα χρειαστεί, επίσης, να αξιοποιήσουν τη διαδραστική ηγεσία και τη «συλλογική ευφυία» (collective intelligence) – δηλαδή ευρηματικά μοντέλα ομαδοποιήσεων τα οποία διασφαλίζουν τη συλλογικότητα ευθυνών, η οποία με τη σειρά της επιτυγχάνει το τελικό ζητούμενο που είναι καινοτομία που δημιουργεί αξία.
Αυτή την εποχή στη Γενεύη δουλεύετε ένα πρωτοποριακό μοντέλο management και επενδύσεων.
Στη Γενεύη αυτή τη στιγμή μαζί με συναδέλφους από διεθνείς οργανισμούς και πανεπιστήμια δουλεύουμε με επενδυτές και επιχειρήσεις πάνω σε ένα πρωτοποριακό μοντέλο management και επενδύσεων, το οποίο έχει υλοποιηθεί από μεγάλες πολυεθνικές, όπως η Mars, και στηρίζεται σε εργαλεία αιχμής και metrics που έχουν σχεδιαστεί για μια πιο ολιστική διασύνδεση του κέρδους και του Σκοπού, αντλώντας από τα «οικονομικά της αμοιβαιότητας». Το μεγάλο όφελος για την επιχείρηση από την ενσωμάτωση της προσέγγισης του Σκοπού και την Αμοιβαιότητα στη στρατηγική της είναι η αξιοποίηση της σωρευτικής δύναμης των διαφορετικών μορφών κεφαλαίων —κοινωνικό, ανθρώπινο, φυσικό και μετοχικό— που τις βοηθά να διαφοροποιηθούν από τον ανταγωνισμό. Οι επιχειρήσεις έτσι μετεξελίσσονται σε οργανισμούς που παράγουν αξία (value-creation) για την κοινωνία και τον πλανήτη, αντί να αποσπούν (value-extraction) σε βάρος της ευημερίας των stakeholders και του συνόλου. Παράλληλα, μετατρέπονται σε σημαντικούς φορείς κοινωνικής αλλαγής, εφόσον τις καθιστά μέσω του re-purposing κρίσιμους κρίκους στην αλυσίδα δημιουργίας μακροπρόθεσμης αξίας μέσα σε ένα νέο πρότυπο βιώσιμου καπιταλισμού. Η εκτίμησή μου είναι ότι η ανάγκη για το purpose-driven επιχειρείν στο μέλλον θα φέρει τέτοιες αλλαγές και ανατροπές στον κόσμο της εργασίας, όπως και η αυτοματοποίηση και η ψηφιακή επανάσταση. Στη νέα εποχή οι εταιρείες που δεν θα έχουν προσαρμοστεί επαρκώς, δεν θα υπάρχουν πια.
Σε μια χώρα με τόσο υψηλό βιοτικό επίπεδο, αλλά κι επιστημονικό κι ερευνητικό, όπως η Ελβετία, ο ρόλος της γυναίκας στην αγορά εργασίας έχει συγκριτική υπεροχή;
Οι ανισότητες επιμένουν, δυστυχώς. Οι γυναίκες εργαζόμενες κερδίζουν κατά μέσο όρο 11% λιγότερα από τους άνδρες για την ίδια δουλειά. Οι γυναίκες managers κερδίζουν 16,8% λιγότερα από τους άνδρες συναδέλφους τους. Η Ελβετία έχει θεσπίσει νομοθετικές ρυθμίσεις για την καταπολέμηση των διακρίσεων, αλλά προφανώς για να κερδηθεί πραγματικά η μάχη της ισότητας δεν αρκούν οι νομοθετικές παρεμβάσεις. Πρέπει να αλλάξουν οι νόρμες και νοοτροπίες.
Εσείς, γιατί φύγατε;
Γιατί ιδιοσυγκρασιακά τείνω προς την εκούσια υπερορία, με την έννοια της περιπλάνησης. Υπάρχουν πολλές διαδρομές που μπορεί να ακολουθήσει κανείς, αλλά για μένα η πιο σημαντική είναι εκείνη από τα μέσα προς τα έξω. Πρέπει να καταφέρεις να βγεις, να δεις και τι άλλο υπάρχει έξω από αυτό για να το αντιληφθείς στην πληρότητά του, γιατί μόνο τότε θα ρίξεις το βλέμμα σου εκεί που χρειάζεται. Κι εγώ σήμερα, έχοντας σπουδάσει, ζήσει και εργαστεί σε πλήθος διαφορετικών χωρών, κοιτώ αδιάλειπτα προς την Ελλάδα. Χτίζω συνέργειες και φιλίες, μεταφέρω και μοιράζομαι τεχνογνωσία, ανατροφοδοτώ εμπειρίες και ιδέες… για το μέλλον.
Ποιο το καθοριστικό στοιχείο επιλογής σας, για να ζήσετε στο εξωτερικό;
Έχω επιλέξει να ζω στη Γενεύη λόγω της διεθνικότητας που τη διακρίνει. Η Γενεύη είναι πυλώνας καινοτομίας και επιχειρηματικότητας, και πυρήνας της διεθνούς διακυβέρνησης – έδρα 42 διεθνών οργανισμών, μεταξύ αυτών ο ΟΗΕ. Αλλά αυτό που αποκαλώ διεθνικότητα δεν αφορά μόνο τις σχέσεις μεταξύ χωρών. Είναι, επίσης, η αλληλοκατανόηση μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών αλλά και «περιοχών εμπειρίας». Για παράδειγμα, στις συζητήσεις στα διεθνή φόρα που συμμετέχω για εμάς από τον Παγκόσμιο Βορρά το «μέλλον της εργασίας» σχετίζεται κυρίως με τις εξελίξεις της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, ενώ για συναδέλφους από χώρες από τον Παγκόσμιο Νότο έχει να κάνει με το πώς θα καταπολεμηθεί η άτυπη εργασία και θα ενισχυθεί η πρόσβαση σε κοινωνική προστασία. Μην ξεχνάμε ότι πάνω από το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού στερείται σήμερα βασικής κοινωνικής προστασίας. Για τους επιστήμονες και τους policy-makers είναι πολύ σημαντικό να εντοπίζουν τις διαφορετικές αυτές οπτικές, ώστε να αντιλαμβάνονται με ακρίβεια τις συντεταγμένες πάνω στις οποίες καλούνται να χτίσουν ενοποιητικές προοπτικές – και για μένα αυτές έχουν να κάνουν με ένα πιο δίκαιο και συμπεριληπτικό κόσμο της εργασίας.
Είσαστε μέντορας -παρότι τόσο νέα. Εκείνος/η που σάς ενέπνευσε και στήριξε ποιος ήταν;
Η οικογένειά μου. Στον πατέρα μου οφείλω τα πάντα.
Σε τι το πιο δικό σας ελληνικό ανατρέχετε;
Στις θάλασσες στο Πόρτο-Χέλι όπου περνώ τα καλοκαίρια, στο φωτεινό γαλάζιο του ελληνικού ουρανού. Αυτό μου δίνει μια δυνατή αίσθηση ελευθερίας και συνέχειας.
Ποιο μότο-στάση ζωής περνάτε σε έναν νεότερο ερευνητή και startupper;
Προσπαθώ να τους ευαισθητοποιώ ως προς την ανάγκη για εξωστρέφεια και κοινωνική ευθύνη. Σήμερα, αναδύεται επιτακτικά πλέον η ανάγκη για εκδημοκρατισμό της έρευνας και της παραγωγής καινοτομίας. Η αυξημένη και ευρεία πρόσβαση των πολιτών σε ερευνητικά αποτελέσματα και διαδικασίες εκλαμβάνεται ως προωθητικός παράγοντας για την ανάπτυξη συστημάτων καινοτομίας. Επιστήμη – Καινοτομία – Κοινωνία αντιμετωπίζονται ως ένα άρρηκτο σύνολο, ενώ η λεγόμενη «ανοικτή επιστήμη» αποτελεί προτεραιότητα τόσο για την Ελβετία όσο και για την Ευρωπαϊκή Ένωση και διεθνείς οργανισμούς, όπως ο ΟΟΣΑ και η ΟΥΝΕΣΚΟ. Αυτά είναι ζητήματα για τα οποία οι νεότερες γενιές οφείλουν να ενημερώνονται και να προετοιμάζονται.
Αισιοδοξείτε για την Ελλάδα;
Ναι. Με όσους συνομιλώ από άλλες χώρες, και στα διεθνή φόρα όπου συμμετέχω, όλοι σπεύδουν να μοιραστούν μαζί μου το θαυμασμό για τη χώρα μας, η οποία αναγνωρίζεται παγκοίνως ότι διαθέτει σπάνια ανθεκτικότητα και ανεξάντλητες δυνατότητες. Η Ελλάδα τα έχει καταφέρει έχοντας συχνά επωμιστεί δυσανάλογο βάρος σε καιρούς δύσκολους και με μεγάλες δοκιμασίες. Αν και οι ιστορικές συνθήκες διαφέρουν, είναι γνωστή, εν προκειμένω, η φράση του Κολοκοτρώνη: «Ο Θεός έβαλε την υπογραφή του για την ελευθερία της Ελλάδος». Ίσως και να υπάρχει μια διάσταση μεταφυσικής θεοδικίας στα κατορθώματά μας διαχρονικά. Ίσως κι όχι, αν αναλογιστεί κανείς ότι για μεγάλο διάστημα η Ελλάδα έχει έρθει αντιμέτωπη με τον στενό και συσκοτιστικό ορίζοντα των παθογενειών της, χωρίς πάντα να λύσει επιτυχώς τα δεσμά. Συνεπώς, η αισιοδοξία μου για το μέλλον εδράζεται στη δυνατότητα μας – ως κοινωνίας και ως χώρας – να διασφαλίσουμε ότι κάθε βήμα προς τα μπρος δεν θα σημαίνει και ένα βήμα προς τα πίσω. Στη δυνατότητα μας να αφουγκραστούμε τα διδάγματα της μέχρι τώρα πορείας. Να αναλογιστούμε τις ήττες και τις νίκες μας – τους παράγοντες όχι μόνον της πτώσης αλλά και της δημιουργίας, της παραγωγής και της ανόρθωσης. Και κυρίως να δράσουμε για να αποτρέψουμε όσα διακινδυνεύουν την ελπιδοφόρα πορεία μας προς την υγιή ανάπτυξη, την κοινωνική και περιβαλλοντική βιωσιμότητα και πρόοδο.
Η επιτυχημένη επαγγελματική διαδρομή σας ως γυναίκα πού βασίστηκε; Κι εάν σε αυτήν θέλαμε να διακρίνουμε μια συναισθηματική παράμετρο, ποια θα ήταν, πώς την εκφράζετε;
Νομίζω η πορεία μου βασίζεται σε μία διάθεση απορητική που συνδυάζει τη θέληση για συνεχή μάθηση, υπερνίκηση των εμποδίων και τη σκληρή δουλειά. Ως συναισθηματική παράμετρο θα έλεγα την ευγνωμοσύνη. Είμαι ευγνώμων σε όσους έχουν πιστέψει σε μένα, έδωσαν ευκαιρίες, άνοιξαν πόρτες. Καθήκον μου, να ανταποδίδω. Ο κοινωνιολόγος Georg Simmel μιλούσε για την ευγνωμοσύνη ως την «ηθική μνήμη της ανθρωπότητας». Εάν κάθε πράξη ευγνωμοσύνης εξαλείφονταν ξαφνικά, η κοινωνία θα κατέρρεε. Ας κρατήσουμε αυτό το μήνυμα δυνατά μέσα μας, γυναίκες και άνδρες εξίσου.
